Zonder lonkend vergezicht zijn we gevangen in een verzonnen verleden

Door: Joop Kok. (beschouwing) Zowat al weer een week na de verkiezingen zijn er al diverse verklaringen gepubliceerd van hoe de formidabele winst van de PVV te verklaren. Zondebokken en geiten waren al snel gevonden, en voor een programma als ‘Even tot Hier’ was het verkiezingsgebeuren een geweldige bron van inspiratie. Voor Volkskrant columnist Sander Schimmelpenninck een inspirerende aanleiding om te foeteren op dom-rechts. Een manier van zelfbevestigend reageren die op kan luchten, maar die ons als leden van een samenleving niet dichter bij elkaar brengt. We moeten dan ook verder kijken dan de waan van de dag.

Ik neem u daarvoor mee naar een manier van naar de wereld kijken die ik opdeed toen ik zo’n tien jaar geleden Cultureel Erfgoed aan de VU studeerde. Onderwerp van studie was woonwijk Brandevoort, gemeente Helmond, en dan met name ‘dorpskern’ De Veste. Die is historiserend aangelegd in de stijl van een 17e-eeuws Brabants stadje, met herenhuizen aan grachten. Hoe kan het toch komen, vroegen we ons als student af, dat zo’n nieuw ‘nostalgisch’ dorp zo populair kan zijn? Om verklaringsgronden te kunnen geven waar deze belangstelling voor het verleden vandaan komt, doken we in de tijdgeest van vroeger en nu.

Op zoek naar echtheid
Na de oorlog was de blik van de Nederlander vooral op de toekomst gericht, weg van het naargeestige verleden. Alle energie werd in de wederopbouw gestoken. De daarop volgende generatie richtte zich eveneens op de toekomst, zij streefde naar democratisering, secularisering en individualisering. Aan dit vooruitgangsdenken werd door diverse crises, milieuvervuiling, overbevolking, globalisering en terrorisme een eind gemaakt. Uit een innerlijk gemis aan zekerheden, angst voor de toekomst en een verlangen naar de overzichtelijkheid van vroegere decennia, ging de mens op zoek naar een echtheid die er ooit geweest zou moeten zijn.^[i] Popprogramma’s met muziek van een halve eeuw geleden, de terugkeer van de oma fiets, retro auto’s als de kever, fiat en mini en grootmoeders gerechten bij Albert Heijn. Geert Mak voerde ons in 2007 en nogmaals in 2011 mee langs de historische gebeurtenissen in Europa uit de vorige eeuw.

Het is vanuit deze achtergrond dat er een steeds grotere belangstelling ontstond voor het wonen in ‘traditionalistische’ architectuur. Wanneer de ‘vrije’ markt het gaat overnemen van de volkshuisvesters wordt er ingespeeld op het verlangen van de consument naar deze historiserende architectuur. Architecten krijgen vanaf het midden van de jaren ’90 van de vorige eeuw niet langer opdracht om innovatieve plattegronden te ontwerpen, maar woningen met een dertiger jaren sfeer.

Nostalgische filmavonden
In Aalsmeer verschijnt in 2010 op de hoek van de Zijdstraat en Dorpsstraat een dorpspomp die daar ooit gestaan zou hebben met schuin daar tegenover een woon- winkelcomplex (2014) in een stijl die een belevenis van vroeger moet oproepen. Voor de aankoop van kaartjes voor de nostalgische filmavonden van Dick Piet staan mensen een uur in de rij.

Tijdgeest
Het is met deze ‘tijdgeest’ in het hoofd hoe mensen naar de politiek kijken. Filosoof en oprichter van ‘De Correspondent’ Rob Wijnberg maakt duidelijk wat dat voor gevolgen kan hebben. De titel van het artikel:  “De zege van de PVV laat zien: als vooruitgang geen verhaal heeft, vertelt het verleden waar we naartoe gaan,” spreekt wat dat betreft voor zich.

De toekomst boeit niet langer, vooruitgang wordt gezien als iets dat in de tijd achter ons ligt. Een verleden van duidelijke grenzen van volk en vaderland. Een verleden waarin volk en vaderland nog niet bedreigd werden door grensoverschrijdende problemen, zoals klimaatverandering of zeespiegelstijging, niet bedreigd werden door grensoverstijgende instituties, zoals de EU of de NAVO, en niet bedreigd werden door grensoverstekende vreemdelingen, zoals moslims, asielzoekers of vluchtelingen.

Nostalgisch nationalisten
Vooruitgang, aldus de door Wijnberg genoemde nostalgisch nationalisten, is terugkeren naar dat verleden: het verleden van vóór de globalisering, toen buitenlanders nog ‘ver weg’ woonden, het woningtekort nog geen ‘importproduct’ was van massa-immigratie en landsgrenzen onze problemen nog buiten de deur hielden.

Een gelogen verleden, even illusoir als het woon-winkelcomplex en de dorpspomp op de hoek van de Zijdstraat en Dorpsstraat. Dergelijke woningen zijn architectonisch historisch gezien incorrect laat staan dat ze ook maar iets te maken hebben met de geschiedenis van Aalsmeer en de pomp geeft geen water.

“Dat dit nostalgisch nationalistische verhaal zo resoneert,” geeft Wijnberg aan, “is evenzeer de verdienste van de retorische begaafdheid van zijn bekendste verkondigers als van de chronische tekortkomingen van zijn prominentste bestrijders.”

Gemis aan vergezicht
Toen Suzanne Kröger, nummer 7 op de lijst van de PvdA – GL, Bacchus bezocht gaf ik bij haar vertrek aan dat ik hoopte dat Timmermans met een gloedvol betoog hoop zou bieden. Helaas, juist dat waar ik naar uitzag miste ik. Volgens Bergwijn niet zo vreemd, al jarenlang lijdt de progressieve politiek wereldwijd aan een schreeuwend tekort aan verbeeldingskracht. Overal in het Westen, Nederland niet uitgezonderd, kampt de progressieve politiek, zowel liberaal als sociaal-democratisch, met hetzelfde probleem: ze heeft geen overtuigend vergezicht dat schetst hoe de wereld fundamenteel beter kan.

Hoe anders is de houding van de nostalgisch nationalist, die neemt zijn achterban, doodsbang voor de toekomst, mee op reis naar mythische tijden van overvloed, toen Amerika nog great was, en Nederland nog ‘van ons’. De progressief heeft het daarentegen al te vaak en al te belerend over minder boeren, minder vlees, minder vliegen, minder reizen, over een toekomst van ‘doen of doodgaan’, ‘ontgroeien’ en een ‘rebellie tegen de uitsterving’.

Progressieven vertellen een verhaal dat weliswaar gestoeld is op een bittere, wetenschappelijke werkelijkheid – maar geen verhaal om naar te verlangen.

“Als vooruitgang, het begrip waar de progressief zijn naam aan te danken heeft, geen verhaal meer heeft, dan vertelt het verleden wel waar we naartoe gaan,” aldus Wijnberg.