Column: ‘Behoud of behoud door ontwikkeling?’

Door: Joop Kok. Ik had er zin in, even iets anders dan de Aalsmeerse politiek, even weer eens gebouwen bekijken en ook nieuwsgierig naar hoe men elders het gebouwde erfgoed onder de aandacht brengt. Een uur nadat ik mijn voordeur had dicht gedaan stond ik met mijn OV fiets voor het ABC Architectuurcentrum in Haarlem. Klaar om langs zes van de tien genomineerde projecten voor de Lieven de Key Penning te fietsen. Een prijs die vernoemd is naar de Vlaamse architect Lieven de Key (rond 1560 – 1627), de eerste stadsbouwmeester van Haarlem. Dit jaar was het thema: monumentenzorg & erfgoed. Ik was niet de enige deelnemer, in totaal waren er 40. Verdeeld over twee groepen vertrokken we. Bij ieder project was een architect aanwezig om wat uitleg te geven. Per project zo’n vijftien minuten, veel te kort eigenlijk om het te doorgronden. Bij terugkomst in het ABC werden de vier overige projecten gepresenteerd.

Na afloop vroeg ik me af aan welk project ik nu de voorkeur gaf. Maar ja hoe te vergelijken? Alleen al wat schaal betreft zeer grote verschillen, vergelijk de koepel Bellevue maar eens met de bekende Haarlemse Koepelgevangenis. Maar ook wat aanpak betreft, zo verschillend. Dat hele minimalistische en zeer zorgvuldige ingrijpen in de koepel Bellevue, dat erop gericht is om iedere nog zichtbaar spijkergat of afwijkende streep verf intact te laten om zoveel mogelijk geschiedenis voelbaar te maken. De aanpak van de Koepel is totaal anders, die is er op gericht om cultuur, onderwijs en bedrijfsleven bij elkaar te brengen. Prachtig om te zien hoe zo’n voor Haarlem iconisch gebouw als de Koepel weer volop meedoet in de beleving van de stad. Maar in de beleving van het gebouw zelf is er wel iets verloren gegaan. Ik was er nog geweest net voordat het gebouw werd aangepakt. Rondom tegen de buitenwand aan lagen de gevangeniscellen, in het centrum van het gebouw de plek waar de gevangenisbewaker alle gevangen in hun cel in de gaten hield. Toen ik in zo’n cel plaats nam overviel me een gevoel van beklemming, nietigheid, alsof ik geen bestaansrecht had. Maar voor mij was het maar even, stel je voor je moet daar een jaar doorbrengen, hoe kom je er dan uit als je weer de straat op mag? Ben je dan ineens anders, is je gedrag gecorrigeerd of ben je vol haat en wraakgevoelens richting de samenleving? Ik zou het niet weten, maar die vraag hield me toen wel bezig. Nu niet, die beklemmende en wat schemerachtige sfeer van de koepel was weg net als dat alziende oog dat mijn deur dag en nacht vanuit het centrum in de gaten hield.

De koepel was mooi aangelicht, er waren nieuwe transparante ruimtes geplaatst, er was een bar waar mensen zaten, een kelder met filmzalen en de cellen waren kleine, leuke studieruimtes geworden. Het was sfeervol en gezellig. Toen ik aan één van mijn excursiegenoten uitlegde dat het voorheen totaal anders was qua beleving, vroeg hij mij: Maar wat denk je dat verhuurt? Hij had gelijk, om het gebouw te kunnen behouden moest het worden getransformeerd. Maar is dat dan niet ten koste gegaan van de authenticiteit, vroeg ik me af? Ervaar je het nog wel als een gevangenis of heeft het een nieuwe authenticiteit gekregen? Maar wat is dat eigenlijk authenticiteit en wat mag daar van wijken ten behoeve van de continuïteit van het gebouw zelf en van de samenleving? Men noemt dit wel de erfgoed paradox. Aanstaande woensdag wordt er door het ABC een lezing georganiseerd waar deze paradox wordt besproken. Filosoof Ad Verbrugge gaat dan in gesprek met een vastgoedontwikkelaar, twee architecten en een architectuurhistoricus over de toekomstbestendige stad, betekenisvolle architectuur en de verbindende kracht van erfgoed.

Als ik naar het station terugfiets is het al behoorlijk schemerig en stralen terrassen licht en vrolijkheid uit. Thuis gekomen zie ik dat ik als lid van de lokale erfgoedcommissie post heb ontvangen. Een van de bijgesloten stukken bevat een reactie van ICOMOS, het adviesorgaan voor UNESCO, over het voorlopig ontwerp van het fort Kudelstaart en de reactie hierop van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Wanneer ik de stukken lees, zie ik een verschil in aanpak tussen ICOMOS en RCE dat min of meer vergelijkbaar is tussen de aanpak van koepel Bellevue en de gevangenis Koepel. De één puur gericht op behoud en de ander op behoud door ontwikkeling. De Koepelgevangenis zou zonder al die nieuwe functies en gebouwelementen die zijn ingebracht en toegevoegd ten dode zijn opgeschreven. Het is, zoals ik geprobeerd heb duidelijk te maken, ten koste gegaan van de oorspronkelijke beleving, maar het heeft wel opnieuw betekenis gekregen voor de stad en als gebouw. Voor welke ontwikkeling wordt gekozen voor fort Kudelstaart?

Genomineerd project Lieven De Key Penning 2022 – koepel Bellevue – YouTube
Genomineerd project Lieven De Key Penning 2022 – De Koepel – YouTube
Zie ook artikel Klaas Leegwater
Foto’s Joop Kok

Joop Kok is architect en cultuurliefhebber. Is weer gaan studeren, cultureel erfgoed. Kenner van Aalsmeerse gebouwen. Geeft met die achtergrond rondleidingen door het centrum van Aalsmeer. Milder geworden de laatste jaren. Niet verlegen om een mening. Eigenwijze vent.