Menselijke maat beter dan megalomanie van schaalvergroting

We leven in een tijd waarin schaalvergroting als Haarlemmerolie wordt ingezet om efficiënter te kunnen werken. Lees: kosten te besparen. Meestal pakt het tegenovergesteld uit: extra alertheid is geboden. Maar uiteindelijk wint de menselijke maat het van de megalomanie.

Aalsmeer ligt in Noord-Holland, vlakbij het drieprovinciënpunt met Utrecht en Zuid-Holland. Dat is op zich niet zo bijzonder, maar we hebben nu te maken met een kabinet dat Noord-Holland wil laten fuseren met Flevoland en Utrecht. Begin 2015 moet dat z’n beslag krijgen, vóór de komende verkiezingen voor Provinciale Staten.

Want, zo heeft men in Den Haag bedacht, vijf landsdelen is beter dan twaalf provincies. Waarom dan moet worden begonnen met Flutland, zoals het nieuwe landsdeel Flevoland/Utrecht/Noord-Holland al wordt genoemd, is niet helemaal duidelijk. En hoe de andere landsdelen eruit komen te zien, is nog volslagen onhelder. Want de minister van Binnenlandse Zaken Plasterk is er nog niet in geslaagd om een integrale visie op het landsbestuur te presenteren, hoewel daartoe opgeroepen door de Eerste Kamer. Nu al één nieuw landsdeel realiseren vooruitlopend op die visie, is net zoiets als heipalen de grond inslaan en een vloer leggen, zonder dat je weet wat je wilt gaan bouwen.

Waarom?
Waarom wil dit kabinet landsdelen die groter zijn? Volgens Plasterk om beter aan te sluiten bij “het schaalniveau van de maatschappelijke ontwikkelingen”, “een duidelijke positie innemen ten opzichte van (opgeschaalde) gemeenten” en “de huidige provinciegrenzen zijn steeds minder relevant”. En studeerkamerredeneringen als “belangenbehartiging in het buitenland kan met vijf in plaats van twaalf besturen efficiënter worden georganiseerd” en ook zo’n mooie: “bestuurlijke drukte verminderen en kosten besparen”.

Dat is het dus: kosten besparen. Zeg dat dan! Plasterk heeft alvast, met het oog op de vorming van vijf landsdelen, op lange termijn een structurele bezuiniging van € 75 miljoen ingeboekt in het Provinciefonds. Vergeet het maar, dat gaat niet lukken. De onderzoekers Maarten Allers en Bieuwe Geersteman van de Universiteit van Groningen onderzochten de gevolgen van 39 fusies in 2003-2011 voor de gemeentelijke schatkisten. Conclusie: de kosten waren vier jaar na een fusie met 10% tot 20% gestegen. De kans is groot dat dit bij provinciale opschaling ook gaat gebeuren.

Efficiënter werken leidt in Nederland per definitie tot het aanstellen van meer managers, die er vervolgens – meestal ook tegen een riante vergoeding – een potje van maken. Een leeg potje, wel te verstaan. Leren we dan niets van de ‘schaalvergroting met efficiencykorting’ in de zorg, het onderwijs en de woningcorporaties? En heeft Plasterk zich als minister van Onderwijs niet afgekeerd van de megascholen?

Ambtelijke fusie
Met de recente ambtelijke fusie tussen Amstelveen en Aalsmeer in het achterhoofd is het dus essentieel, dat we de beoogde verbetering van de kwaliteit van de dienstverlening heel goed monitoren.

Ik ben ervan overtuigd dat schaalvergroting voordelen kan bieden. Mits… de menselijke maat niet verloren gaat. Dat is maar al te vaak het geval. Wat mij betreft richten we de focus op heldere provincies, ruimte voor regionale samenwerking en krachtige gemeentes, dicht bij de burger.

Veranderingsprocessen van onderaf stimuleren, niet van bovenaf opleggen. Er zijn genoeg voorbeelden van goede regionale samenwerking. Zoals de samenwerking binnen de Metropool Regio Amsterdam en dichter bij huis Greenport Aalsmeer. Hierin werken overheden, bedrijfsleven en nu ook onderwijsinstellingen samen aan het versterken van de economische en maatschappelijke cluster.

Toen werd voorgesteld om aan deze Noord-Hollandse greenport (Provincie, Stadsregio, indertijd de vier gemeenten Aalsmeer, Amstelveen, Haarlemmermeer en Uithoorn) ook de Zuid-Hollandse gemeenten Nieuwkoop en wat nu Kaag en Braassem is toe te voegen, zagen provinciale ambtenaren water branden. Toen het werd uitgelegd aan de betreffende gedeputeerde, was in vijf minuten duidelijk dat dit kansen zou bieden. Tja, dat is een CDA’er, Jaap Bond. Dat het vervolgens vijf jaar heeft geduurd, inderdaad: dat moet sneller. Maar wel zorgvuldig.

Megalomanie versus menselijke maat
Een voorbeeld van schaalvergroting zoals het niet moet, is de fusie van de veilingorganisaties tot het grote FloraHolland, waarvan een van de vestigingen in Aalsmeer staat. De indertijd gedane belofte om vestigingen hun eigen beleid te laten voeren, is verbroken: bijna alles is gecentraliseerd. De lokale maatschappelijke betrokkenheid is verdwenen. Wat doet FloraHolland als grootste werkgever voor de lokale gemeenschappen in Aalsmeer, Kudelstaart, De Kwakel, Roelofarendsveen en Nieuwkoop?

De gezonde concurrentie tussen afzetorganisaties, die gezien de coöperatieve instelling ook wel nadelen had, is verdwenen. FloraHolland is in de markt een monopolist geworden, met in de regio onvoldoende aandacht voor lokale belangen. Dat gaat zich wreken, niet alleen in Aalsmeer, maar ook in andere tuinbouwgemeenten als het Westland en Katwijk (zeg maar: Rijnsburg).

En de megalomanie gaat verder, nu het bestuursmodel verwordt tot hetzelfde als dat van de ooit coöperatieve Rabobank: leden op afstand, geen gezeur s.v.p.

Maar: van onderaf ontstaan nieuwe collectieven. Nieuwe initiatieven door burgers en bedrijven, die zich de wet niet willen laten voorschrijven door de dictatoriale grootheidswaanzinnigen. Die megaprovincie gaat niet door, maar maakt plaats voor regio’s. De megaveilingorganisatie wordt straks gepasseerd door nieuwe samenwerkingsverbanden van telers en handelaren. Want wat wij allemaal willen, gestimuleerd door nieuwe media, is de menselijke maat. Vanwege de kracht van persoonlijk contact.