Floraschool: gemeentelijk monument of sloop?

Door: Joop Kok. (beschouwing) Op 23 september verscheen er een raadsbrief waarin het college aangaf dat het naar aanleiding van een formeel verzoek van Erfgoedvereniging Heemschut de voormalige Floraschool aan de Oosteinderweg op de gemeentelijke monumentenlijst wil plaatsen. Tegelijkertijd heeft het college besloten om op diezelfde locatie, bekend als ‘De Gemeenteschool’, een omgevingsvergunning te verlenen voor de bouw van een appartementencomplex van vijftien woningen.

Dat lijkt tegenstrijdig, bouwen zonder slopen is namelijk niet mogelijk. En juist dat is de reden dat het college hiervoor heeft gekozen.  De verleende vergunningen maken de bouw mogelijk, maar niet de sloop van het bestaande pand. Met het bekendmaken van het voornemen om het pand aan te wijzen als gemeentelijk monument creëert het college ruimte voor een zorgvuldige belangenafweging tussen behoud van de monumentale waarden en het belang van de eigenaar.

Bescherming, geen sloopkogel
Onzin, zullen de ruim zeshonderd ondertekenaars van de petitie tot behoud van de voormalige school zeggen. Houdt u aan de lijfspreuk van Aalsmeer: “Retine Quod Habes – Behoud wat ge hebt”, er is al genoeg gesloopt. Of, zoals Jelle Buisma (PvdA) raadslid en kleinzoon van  voormalig Floraschoolhoofd formuleerde: “Dit 101 jaar oude gebouw is een belangrijk deel van ons dorpsgezicht en verdient bescherming, geen sloopkogel.”

“Onzin,” zullen de ‘sceptici’ zeggen, “er is al te veel geld ingestoken, je kunt wachten op hoge schadeclaims, niemand wil dat betalen.”

Erfgoedvereniging Heemschut
Wanneer ik internet raadpleeg om te achterhalen hoe het recht zich in soortgelijke gevallen uitspreekt, lees ik dat de rechter helder is over de weging van het financiële belang van de eigenaar. Die moet enig financieel nadeel op de koop toe nemen. Een gemeente moet met het financiële belang pas rekening gaan houden als sprake is van een onevenredig financieel nadeel.

Het college geeft aan dat het op 18 maart 2025 een verzoek heeft ontvangen van erfgoedvereniging Heemschut om de voormalige school aan te wijzen als gemeentelijk monument. Tot aan dit verzoek is het pand nooit eerder in beeld geweest voor een mogelijke aanwijzing als monument. Het is niet eerder voorgedragen, noch door de gemeentelijke organisatie zelf, noch door erfgoedorganisaties als ‘Oud Aalsmeer’.

Bijzondere kwaliteiten
In een door de initiatiefnemer opgestelde (BOPA) motivering die moet aantonen dat de plan voldoet aan een evenwichtige toedeling van functies aan locaties, stelt deze dat ‘het bestaande gebouw niet is te hergebruiken om te kunnen voldoen aan de geldende eisen met betrekking tot duurzaamheid en leefbaarheid.’ Bewijsvoering van deze stelling ontbreekt echter. Er is geen technisch onderzoek bijgesloten en verduidelijkende foto’s ontbreken. Iets verder lees ik dat ‘het ontwerp van het appartementencomplex is geïnspireerd op het bestaande te slopen kantoorgebouw waardoor het vertrouwde beeld, als markant punt binnen het woonlint, zoveel mogelijk behouden blijft’. Weer iets verder: ‘het realiseren van vijftien appartementen op dezelfde locatie als het voormalig schoolgebouw kan als cultuurhistorisch waardevol aangemerkt worden. Door het appartementengebouw op dezelfde locatie te bouwen, wordt verwezen naar de bijzondere functie die dit gebouw binnen het woonlint van de Oosteinderweg had. Een bijzondere plek wordt hiermee behouden en blijft leesbaar in het landschap.’

Afrikaans masker
Geïnspireerd op het bestaande, vertrouwde beeld, markant punt, cultuurhistorisch waardevol, bijzondere plek, woorden die van alles suggereren en daardoor alleen maar vragen oproepen. Tussen de woorden door lees je dat het bestaande gebouw bijzondere kwaliteiten heeft. En dat heeft het ook. Kijk maar eens naar de kracht die de voorgevel uitstraalt, een duidelijk geaccentueerde entreepartij die je met hoed en al welkom heet, acht grote stilistisch vorm gegeven vensters die je als grote nieuwsgierige ogen toestralen en een dak dat al glinsterend in de zon het gevoel van thuis zijn geeft. Een oervorm, even krachtig en fascinerend als een Afrikaans masker dat was voor de moderne kunst. Hierbij vergeleken verbleekt  het nieuwbouwplan.

Jan Willem Luik (1876 – 1927)
Maar wie heeft dat bedacht? Om dat te achterhalen duik ik in de Cultuurhistorische Quickscan die de gemeente heeft laten uitvoeren naar aanleiding van het verzoek van Erfgoedvereniging Heemschut. Ik lees daarin dat de voormalige Gemeenteschool, later hernoemd tot de Floraschool, tussen 1924 en 1926  is gebouwd en dat Jan Willem Luik (1876-1927) de architect was. Maar die ken ik, althans via zijn gebouwen. In de beknopte geschiedenis van Áelsmeer’ is maar één zin aan hem gewijd, maar oh, hoe onterecht en hoe graag zou ik meer van hem willen weten. Bijvoorbeeld hoe hij toch tot zulke verschillende gebouwen kwam als: het eerste veilinggebouw van Bloemenlust (1912) hoek Oosteinderweg Pontweg, het eerste gebouw van de Centrale Aalsmeerse Veiling (1912) Marktstraat 19, de Oude Aalsmeerse Veiling (1916) die in 1932 door Berghoef is verbouwd, kantoor Hilverda (1913) Stommeerweg 4, woonhuis Stationsweg 24, slagerij Maarse (1914) Zijdstraat 68, spiegelwoningen  (1911) Zijdstraat 64-66, eerste AH in Aalsmeer Zijdstraat 33 en voormalig winkelpand Koudijs (1911) Dorpsstraat 4. Gebouwen met kenmerken van de Amsterdamse School, Jugendstil en Chaletstijl

Ensemble
Oorspronkelijk bestond de school maar uit één bouwlaag met een flinke kap met dakkapellen. Rechtsvoor het gebouw werd in diezelfde tijd de voormalige onderwijzerswoning van de gemeenteschool gebouwd, waarschijnlijk eveneens ontworpen door architect J.W. Luik. Tezamen vormen de twee gebouwen, zowel vanuit het perspectief van de ontwerper als vanuit de oorspronkelijke functies, een ensemble.

Binnen enkele jaren was het gebouw al weer te klein en werd in 1929-1930 boven op het grootste deel van de oorspronkelijke begane grond uit 1924 – 1926 een verdieping met dak geplaatst. Behalve op het meest achtergelegen lokaal, dat werd ontkapt. Het gebouw kreeg een mansardedak, met aan de voorzijde een gebroken schilddak dat aan de achterzijde overgaat in een gebroken zadeldak. De vensters van de eerste verdieping steken in de voor- en zijgevels door het verticale deel van het mansardedak.

Jan Gerko Wiebenga (1886-1974)
Opvallend aan het gebouw is het trappenhuis aan de achterzijde. Dat wijkt met zijn moderne technische uitstraling volledig af van de meer ambachtelijke Amsterdamse School sfeer van het hoofdgebouw. In die tijd van de uitbreiding van de school was er maar één iemand in Aalsmeer die een dergelijke trap kon bedenken en uitrekenen: Jan Gerko Wiebenga (1886-1974), de constructeur van het Nieuwe Bouwen die samen werkte met belangwekkende architecten als L.C. van der Vlugt en J. Duiker. Hij was directeur gemeentewerken in Aalsmeer van 1928 – 1930 en opvolger van de in 1927 overleden J.W. Luik. Of hij of Luik als architect verantwoordelijk was voor de uitbreiding, is niet bekend. Belangrijk is dat in dit gebouw door de aanwezigheid van deze bijzondere trap niet alleen de overgang zichtbaar is gemaakt van de overgang van twee verschillende directeuren van de gemeentewerken Aalsmeer, maar ook de denkbeelden die zij als kinderen van hun tijd uitdroegen. Twee directeuren, twee verschillende architectuuropvattingen: de Amsterdamse School van Luik en het Nieuwe Bouwen van Wiebenga. Een school met verhalen, een trap als tijdsmachine, zo’n ‘iconisch’ ruimtelijk element moet je koesteren.

Van School naar kantoor
In het laatste kwart van de 20e eeuw is de school uit het gebouw vertrokken en werd het samen met de voormalige onderwijzerswoning te koop aangeboden. Wel onder de voorwaarde dat het ‘Karakter en uiterlijk van school en woning in stand moest worden gehouden ‘en dat men voor de school een kantoorfunctie wenste. Verbouw van de school tot woonruimte/appartementen was niet toegestaan. In 1991 werd het verkocht aan een driemanschap: Dick Kuin, Hugo van Luling en Hans de Vries. Toen hun plan om daar ateliers voor kunstenaars te realiseren niet door de gemeente gesteund werd, is het doorverkocht aan De Meerse Accountants & Adviseurs.

Bij de herbestemming van de school tot kantoorruimte werd op de bouwlaag aan de achterzijde, die eind jaren ’20 nog was verlaagd, een verdieping en zolderruimte aangebracht die aansloot op het bestaande hoofdgebouw. Niet veel later is aan de achterzijde nog een eenvoudige aanbouw geplaatst.

Conclusies
Wat de geschiedenis van het gebouw laat zien is dat met veel aandacht en liefde van zowel de gemeente als de initiatiefnemer(s) tot en met het begin van de 21^ste eeuw hun best hebben gedaan om op te komen voor behoud van het karakter en uiterlijk van het gebouw. Terecht. Het nieuwbouwplan laat zien dat er anders, bij wijze van spreken zonder dat iemand dat door heeft, er al snel een waterig karakterloos ‘iets’ ontstaat.

De conclusie uit de quickscan was als volgt:

• Het gebouw vertegenwoordigt hoge cultuur- en architectuurhistorische waarden, als voorbeeld van een schoolgebouw uit de jaren ’20 van de 20e eeuw, in de stijl van de Amsterdamse School.
• Het gebouw heeft ook voor een groot aantal mensen in de directe omgeving een immateriële betekenis. Voor het gebouw is hiermee sprake van herinneringswaarde, wat meeweegt in de aanbeveling voor de aanwijzing als monument.

Het is aan te bevelen de voormalige Gemeente-/Floraschool te behouden en aan te wijzen als gemeentelijk monument.

Voldoende monumentale waarden
De centrale erfgoedcommissie, adviseert het onderzoek op een aantal punten aan te vullen/sterker aan te zetten. Zo adviseert zij het gebouw nog sterker in de context te plaatsen, een waarde toe te kennen aan het trappenhuis in de oksel van het voormalig schoolgebouw en te onderzoeken of de naastgelegen onderwijzerswoning eveneens cultuurhistorische waarden bevat als onderdeel van het ensemble met het voormalig schoolgebouw. De Quickscan toont voor haar ook zonder deze aanvullingen aan dat het voormalig schoolgebouw voldoende monumentale waarden bevat om aanwijzing als gemeentelijk monument te rechtvaardigen.

Mooie conclusies, niet alleen voor erfgoedminnaars maar ook voor hen die van krachtige sprekende gebouwen houden. Ik heb in dit artikel geprobeerd om juist dit aspect te benadrukken. Van dit soort gebouwen hebben we er niet veel. En dan ook nog met zo’n ‘tijdmachine’ trap. Neen, het zou me pijn doen als zoiets bijzonders met de grond wordt gelijk gemaakt.

Joop kok is architect, erfgoeddeskundige en kenner van de geschiedenis en architectuur van Aalsmeer.