Column: Op welke grond vallen de politieke programma’s?

Door: Joop Kok. Als kwekersdorp weten we dat niet op iedere soort grond valt te oogsten wat gezaaid of geplant is. Soms zelfs wordt de grond overwoekerd door wildgroei en zou dat de ondergang kunnen zijn van een heel dorp, neem Aalsmeers ondergang. Dat geldt in feite ook voor de politieke programma’s die straks met de gemeenteraadsverkiezingen over ons heen worden gestrooid. Hoe kun je nu bepalen wat wel en wat geen groei- en ontwikkelingskansen heeft en wat is wel en niet wenselijk? In feite geldt daarbij hetzelfde als in de bloemen- en plantenwereld, hoe is de stand van zaken, hoe ligt de voedingsbodem erbij?

De eenzame eeuw     
Een vriend van me wees me voor dat doel op een uitzending van ‘Brommer op Zee’ waar op 12 december schrijver Tommy Wieringa en Roxane van Iperen een aantal boeken bespraken. Het meest opmerkelijke boek was wel de ‘Eenzame Eeuw’ van Noreema Hertz. De gedachten die je over de wereld hebt, over hoe die is en hoe die zich aan je voordoet, verbond dit boek, volgens Tommy Wieringa, tot één grote synthese. Waarom gedragen de mensen zich zo, waarom voelen ze zich ontheemd en verweesd, waarom is er zo veel ongeduld. Voor dat soort dingen die je gewoon om je heen ervaart, biedt zij een verklaring. Volgens haar begint dat eigenlijk bij Ronald Reagan en Margaret Thatcher, de opkomst van het neoliberalisme, neokapitalisme en de schade die dat de afgelopen 40 jaar heeft aangericht. “Een volstrekt egocentrisch model waarin zelfzucht in het midden staat, een zero-sum model waar alleen nog maar winnaars en verliezers zijn. Het houdt de verwoesting in van heel veel structuren van samenleving, jarenlang is er op bezuinigd. Kijk naar de bibliotheken, een kwart van de vijftienjarigen in Nederland komt laaggeletterd van school. Dat zijn mensen die je straks aan de rand van de samenleving vindt waar ze een overheid aantreffen die zich tegenover haar burgers eigenlijk net zo gedraagt als de IND (immigratie en naturalisatiedienst) tegenover nieuwkomers, vijandig en zeer onwelkom,” aldus Tommy Wieringa.

Een ieder in competitie met de ander
Roxane van Iperen gaf aan dat in het boek wordt duidelijk gemaakt dat we van een stakeholder model, waar de aandeelhouder, de leverancier, de klant, de werknemer en de samenleving inspraak heeft en min of meer meebeslist over hoe die samenleving of een bedrijf gerund moet worden, met heel veel wetgeving zijn omgeschakeld naar een shareholder model, waarbij het vooral om de aandeelhouder en winstmaximalisatie gaat. Dat leidt, volgens Tommy Wieringa, tot  een grote verweesdheid van het individu, Pim Fortuijn had het daar al over. Daarnaast heeft Hertz het ook over de technologie die we bij ons dragen, de mobiele telefoons en de gevolgen daarvan. Ze citeert een professor uit de VS die les gaf en eigenlijk waren de studenten, toen ze er om vroeg, maar in één ding geïnteresseerd: ‘Hoe maak je een afspraakje,’ dat wisten ze niet meer. Ze noemt dat een verloren sociaal script. Met z’n allen hebben we de muntsoort vriendelijkheid gedevalueerd. Ze komt daar weer voor op en stelt dat je dat net als gemeenschappelijkheid en solidariteit in een economie kunt verweven. Het kapitalisme is niet van oudsher een anti sociale economische structuur, maar dat hebben we er wel van gemaakt. Als je dat systeem zo kan optuigen, dan kun je dat ook op een andere manier doen. “Daar zit ook de hoop in, we moeten af van een systeem waar een ieder in competitie is met de ander, dat is per definitie een heel eenzame manier van leven. Dan is de vriendelijkheid weg, dan gaat het om wie wint er, wie is het sterkst, wie het sluwst. En wie heeft daar baat bij? Vooral populistisch, rechts, dat is het paradoxale, juist die groep die het meest van een dergelijk systeem profiteert, gaat met ‘gemeenschapsidealen’ aan de loop. Kijk naar de rally’s van Trump, dat waren gemeenschapsevenementen waar je met je hele familie naar toe ging. Dat wil je toch niet aan populistisch rechts overlaten, er staat te veel op het spel,” aldus Tommy Wieringa.

Beroepszeer
Vorige week zaterdag las ik in de Volkskrant een brief van cultuurhistoricus en journalist Bas Mesters aan het nieuwe kabinet. Zijn visie is meer toegespitst op de Nederlandse situatie, maar ook hij wijst net als Noreena Hertz op de verwoestende werking van het neoliberalisme op de samenleving. Als je de Nederlandse samenleving voorstelt als een akker, zo betoogt hij, dan tref je in de bovenste laag de sectoren die voorzien in onze eerste levensbehoeften: landbouw, onderwijs, zorg, woningbouw, economie. In de laag eronder, landsbestuur, parlement, recht, ambtenarij en ook de journalistiek. Deze vormen samen de democratische rechtsstaat, een systeem dat onmisbaar is bij het hanteren en beslechten van conflicten die ontstaan wanneer de spanningen in de eerste bovenlaag hoog oplopen. Helemaal onderin, stuitten we op de humus van de samenleving, de waarden: vrijheid, gelijkheid en broederschap. De waarden waar de democratische rechtsstaat en de cruciale publieke sectoren zijn geschraagd. Het verontrustende patroon dat uit gesprekken met mensen met visie maar zonder politieke macht, naar boven kwam, is dat het dogmatische geloof in markt, kostenreductie en winstmaximalisatie alle drie de bodemlagen van onze samenleving de afgelopen decennia grondig heeft omgewoeld en het evenwicht heeft verstoord. De vakmensen die hij sprak hadden het over beroepszeer: stress, tijdgebrek en vooral het gevoel dat dat ze de waarden die ze in hun opvoeding en opleiding meekregen steeds minder kwijt kunnen in hun werk.

Geld alleen is niet de oplossing
Legt hij de stress die hij aantrof naast de plannen in het coalitieakkoord, dan ziet hij dat het nieuwe kabinet de problemen op tal van gebieden vooral met geld wil aanpakken. Heel veel geld, waarbij een deel gericht is op reparatie van eerder gemaakte fouten. Natuurlijk is het verstandig om veel geld te reserveren voor de klimaattransitie, landbouwtransformatie, het onderwijs, de rechtsstaat, de sociale advocatuur en de woningmarkt. Maar geld alleen, zo stelt hij, is niet de oplossing. Zeker niet als de manier waarop het wordt verdeeld niet verandert. Het gaat om een andere houding: een andere visie op samenleven, op wat de regering ‘omzien naar elkaar’ noemt. En dat betekent: stimuleren en voordoen van ander gedrag. Minder berekenend gedrag in de politiek en minder berekenend gedrag in de samenleving, die zichzelf weerspiegeld ziet in die politiek.

Het goede leven
Maar, vraagt hij zich af, als we nu eens even iets meer tijd nemen, en iets meer ruimte? Als we nu eens antwoord proberen te zoeken op de vraag: wat is echt belangrijk? Als het kersverse kabinet nu eens als eerste zin in het regeerakkoord had geschreven: ‘Wij weten het ook niet; help ons.’ Zou dat erg zijn? Nee. Want juist zo’n eerste zin in het regeerakkoord, die erkenning van het niet weten, die nodigt uit tot samen zoeken. En samen zoeken, betekent met elkaar in gesprek gaan, elkaar horen. Iets wat deze snel polariserende samenleving wel kan gebruiken. In landen om ons heen maar ook op lokaal niveau, ziet hij mensen die zoeken naar nieuwe organisatievormen die gelijkwaardiger, minder calculerend zijn en die het ‘goede leven’ weer centraal stellen: op het gebied van wonen, zorg, verzekeren, voedselvoorziening en buurtwerk.

Een eerlijk gesprek
Meer nog dan miljarden euro’s extra investeren, vindt hij een eerlijk gesprek nodig. “Een gesprek, niet tussen neoliberale competitieve individuen die een markt bespelen, calculeren en op winst uit zijn. Niet tussen politici die met hun herverkiezing in het achterhoofd zichzelf in de media moeten profileren. Maar een betekenisvolle dialoog tussen mensen die willen omzien naar elkaar en vooruitzien naar de toekomst”.

Op mijn nachtkastje lag al de Eenzame eeuw van Noreena Hertz, daar komt zeker ook het boek Het herstel van Nederland, twaalf oplossingen voor een land in crisis van Bas Mesters bij te liggen.

Joop Kok is architect en cultuurliefhebber. Is weer gaan studeren, cultureel erfgoed. Kenner van Aalsmeerse gebouwen. Geeft met die achtergrond rondleidingen door het centrum van Aalsmeer. Milder geworden de laatste jaren. Niet verlegen om een mening. Eigenwijze vent.